Uzaydan gelen her türlü radyasyonu alıp görüntüleyen astronomların kullandığı, bir rasathane cihazıdır. 1608 yılında Hans Lippershey (Hollandalı gözlük üreticisi) tarafından icat edilmiş, 1609 yılında Galileo Galilei tarafından ilk defa, gökyüzü gözlemleri yapmakta kullanılmıştır. Uzaydaki cisimlerden yansıyarak veya doğrudan doğruya gelen, gözle görülen ışık, ultraviyole ışınlar, kızılötesi ışınlar, röntgen ışınları, radyo dalgaları gibi her türlü elektromanyetik yayınlar kainat hakkında bilgi toplamak için çok lüzumlu delillerdir. Bu deliller ya klasik manada optik teleskoplarla veya çok daha modern radyo teleskoplarla incelenir.
ODAK UZAKLIĞI NEDİR ?
Bir optik sistemin odak uzaklığı, ışığın mercekten geçip kırıldığı veya çukur aynadan yansıdıktan sonra kırılıp, okülerde resim oluşturana kadar geçtiği yolun uzunluğudur.
ODAK ORANI NEDİR ?
Teleskoplarda ve objektiflerde, kullanım kılavuzlarında ya da tüplerinin üzerlerinde, örneğin 1000mm f/11 D=90mm F=1000mm şeklinde bir takım rakamların yer aldığını görmüşsünüzdür.
Bu örnekteki tanımın anlamı şudur:
D: Objektif (ayna ya da mercek) çapı (diameter) = 90 mm
F: Odak uzaklığı (focal length) = 1000 mm
f/: Odak oranı : Odak uzaklığı / objektif çapı = 1000 / 90 = 11
BÜYÜTME GÜCÜ NEDİR ?
Büyütme Gücü = Teleskobun Odak Uzaklığı / Gözmerceğinin Odak Uzaklığı Örneğin 1000 mm odak uzunluğuna sahip teleskopla birlikte 25 mm’lik göz merceği kullanıyorsanız (1000÷ 25=40) 40x büyütme gücü elde edersiniz. Büyütme gücünü 2 kat arttırmak parlaklığın 1/4’e düşmesine ve netliğin de yarı yarıya azalmasına sebep olur. Bu formül teoride istediğiniz kadar büyültme yapabileceğinizi düşündürse de, bir teleskopla optimum sonucu alabileceğiniz azami büyültme teleskobun objektif çapının mm cinsinden 2 katıdır. Örneğimizdeki 90mm’lık teleskobun sağlayabileceği azami büyültme 90 x 2 = 180 kezdir.
OPTİK TELESKOP TÜRLERİ
-Mercekli teleskoplar
-Aynalı teleskoplar
-Hem mercekli hem aynalı teleskoplar
Mercekli Teleskoplar
Mercekli teleskoplarda ışık cam içinden geçerken kırılır ve odaklanır. Ancak her renk farklı uzaklıklarda odaklandığından renksel sapınç ( aberasyon ) meydana gelir. Bunu engellemek için “ Flint “ ve “ Crown “ isimli özel camlardan oluşan mercekler yapılır. Normal cam gelen ışığın % 10’ unu geri yansıtır, bundan dolayı merceklerin yüzeylerine kaplama yapılır. Bu kaplama sayesinde gelen ışığın % 1’ i geri yansır, bunlara “ Apochromatic “ mercekler denir.
Aynalı Teleskoplar
Newton tipi teleskop amatör astromlar için en kolay ve muhtemelen en popüler teleskop tipidir. Genellikle çoğu ev yapımı amatör aygıtlarıdır. Aslında Newton tipi teleskop performansları ölçülmüş diğer teleskoplara göre daha pratiktir. Newton tipi optik sistem parabolik birincil ayna ve bu aynanın yönlendirdiği konik ışın demetinin içinde kalan düz ikincil aynadan oluşmaktadır.
Bu aygıtın karakteristiği nedir?
Odak oranı genellikle f/4 ve f/12 arasında değişir. Hızlı büyütme optik eksenin dışında kuyruk saçılmasını ( coma ) arttıracağından f/4 kullanışlı en düşük limittir. f/12 ise aygıtın uzunluğu çok fazla olacağından en üst limittir. Gökyüzü fotoğrafçılığı ve derin uzay gözlemi için esas olan hızlılık ( f/4 – f/6 aralığı ) uygun iken Ay ve gezegen gözlemleri için esas olan yavaşlılık ( f/7 – f/12 aralığı ) düşünülebilir.
Birincil aynanın merkezi diagonal ( ikincil ayna ) tarafından engellenir. Bu eleman odak düzlemine gereken bölgeyi aydınlatabilecek kadar büyük olmalıdır. Bununla birlikte gerekenden daha büyük olmamalıdır, çünkü bu sistemin optik performansını azaltır.
Nispeten küçük ve yavaş Newton teleskobun birincil aynasının parabolik olmasına gerek yoktur. Her ne kadar bugün bir çok Newton tipi parabolik ayna kullanılarak yapılıyor olsa da, Newton tipinin karakteristik incelemesine küresel ayna ile başlayacağız. Çünkü küresel ayna yapmak oldukça kolaydır, bu tüm teleskopların en kolayı ve amatörlerin ilk tercihidir.
Bir küresel aynada eş-eksenli ışınlar F ( odak noktası ) noktasında kesişir. Eksen odağından daha uzak noktalar aynaya doğru yaklaştıkça görüntü küresel sapınçtan daha çok etkilenmeye başlar. Yakınsak ışın demeti H1 düzleminde en küçük kesite uzanır. Bununla beraber H1 ile F arasında bir yerde H2 yakınsak ışın demetinin yoğunluğu oldukça yüksektir. Bu parlak merkez herhangi bir odaktan daha keskin görüntüler verir.
Katadiyoptrik (Hem Mercekli Hem Aynalı ) Teleskoplar
Katadiyoptrik teleskopların tanımını yaparsak, optik düzeneğinde hem mercek hem de ayna kullanılan teleskoplardan bahsetmiş oluruz. Bu türdeki teleskoplar optik düzenekleri sayesinde hem Newton türü teleskoplardaki coma ( görüntünün tek bir odakta toplanmaması ) sorununu, hem de mercekli teleskoplardaki renk sapmasını ( ışığın kırılırken değişik dalga boylarında ayrışması ) önlediği için tercih edilirler. Ayrıca, ışık demeti teleskop tüpünün içinde üç kere yansıdığından tüp boyları da aynı odak uzaklığına sahip diğer teleskoplara göre daha kısa olur.
Bütün bu olumlu yönlerine karşın bazı kusurları da vardır. Birincisi, görüş açılarının daha dar olmasıdır ( Schmidt-Newtonian türü dışındakiler ). İkinci kusur, ikincil aynaların ( özellikle Schmidt Cassegrain türündekilerin ) büyük olmasından dolayı merkezi örtme oranlarının fazlalığı ( cm2 cinsinden yaklaşık % 30 lar düzeyinde ) ve böylece de görüntüdeki karşıtlığı ( contrast ) düşürmeleridir.
Katadiyoptrik teleskoplarda birincil ayna küreseldir. Teleskobun önüne yerleştirilen özel şekilli mercek bu küresel aynanın optik kusurlarını ( en önemlisi küresel sapınç / yansıyan ışınların tek bir odakta toplanmaması ) gidermekte kullanılır.
Schmidt Cassegrain ( SC ) tür teleskoplarda düzeltici merceğin karmaşık bie şekli vardır. ( Aspheric ). Maksutov Cassegrain ( Maksutov ) türü teleskopların önlerinde yer alan kusur düzeltici merceğin çukurluğu fazla olup, yine küresel biçimdedir. Maksutov teleskoplar amatör ya da profesyonel olsun bir çok kullanıcıya göre SC teleskoplardan çok daha iyi bir optik düzeneğe sahip olarak kabul edilmektedir. Bunun için en önde gelen neden ikincil aynalarının SC’ lere göre daha küçük olması ve bu şekilde görüntü karşıtlığını arttırmasıdır. Pek çok amatöre göre Maksutavlar gezegen gözlemlerinde mercekli teleskoplardan daha iyi sonuçlar verebilmektedir. Maksutovların ikincil aynaları düzeltici merceğin iç yüzeyine sırlanmıştır. SC’ lerde ise ikincil ayna ön cama ayrıca tutturulur ve çapı daha büyüktür.
Ritchey – Chretien ( RC ) türü teleskopların en önemli farkı, hem birincil hem de ikincil aynalarının yüzey şeklinin hiperbolik olmasıdır. Optik kusurların bu şekilde daha iyi düzeltildiği ileri sürülmektedir.
Schmidt – Newtonian ( SN ) türü teleskoplarda birincil ayna yine küresel olup, odak uzaklığı aynı çaptaki Newton türü teleskoplara göre daha azdır. Bu da tüp boylarını daha kısa ve görüş açılarının daha geniş olmasını sağlamaktadır. Bu sayede SN teleskoplarda elde edilen görüntü daha parlak olmaktadır. Bu nedenle genelde astrofotoğrafi için kullanışlıdırlar. Kısa odaklı küresel aynaların yapımı nispeten daha kolaydır. Aynanın hem küresel hem de kısa odak uzaklıklı olmasından kaynaklanan optik kusurlar, yine teleskop tüpünün önüne yerleştirilen Schmidt merceği ile düzeltilir.
Teleskop türleri açıklamalarından da anlaşılacağı gibi yapımı en kolay teleskop tipi Newton türü teleskoptur. Diğer türleri yapan amatörler de var ancak bunlar teleskop yapımında uzmanlaşmış kişilerdir ve yapımları oldukça zordur.
Kaynak: http://atmturk.org/